75 năm trôi qua, nhưng hào khí cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ vẫn còn nguyên giá trị và ý nghĩa lịch sử sâu sắc. Cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ ngày 23/11/1940 là một bản hùng ca bi tráng nhất trong lịch sử đấu tranh cách mạng của nhân dân Nam Kỳ cùng với khởi nghĩa Bắc Sơn, nhân dân toàn xứ Nam Kỳ đồng loạt thực hiện cuộc nổi dậy đánh vào hệ thống cai trị của thực dân Pháp và bọn tay sai, làm tan rã bộ máy cai trị của chúng ở một số vùng nông thôn, thị trấn.
Như tiếng súng báo hiệu cho một hình thức đấu tranh mới, đấu tranh bằng vũ lực của toàn dân, là sự kiện chói lọi, như ngọn lửa thổi bùng phong trào cách mạng của nước ta trong thời kỳ mới. Có được sự khởi đầu kiên cường bất khuất ấy, Xứ ủy Nam Kỳ đã ngày đêm đi sâu, bám sát,chỉ đạo cụ thể từng việc, từng địa phương cả thời gian, lực lượng và phương tiện trong quá trình đứng lên khởi nghĩa.
Chỉ trong một thời gian ngắn kể từ khi Thường vụ Xứ ủy Nam Kỳ ra Đề cương về cách mạng Nam Kỳ (tháng 3-1940), công tác chuẩn bị khởi nghĩa được triển khai rất khẩn trương, các tổ chức phản đế xuất hiện nhiều nơi- nhất là ở vùng nông thôn. Trong thời gian này, Xứ ủy Nam Kỳ họp nhiều lần, bàn về kế hoạch khởi nghĩa. Trước tinh thần đấu tranh của quần chúng, ảnh hưởng của không khí cách mạng khởi nghĩa Bắc Sơn, đặc biệt là tinh thần phản chiến của binh lính Việt Nam trong quân đội Pháp- nhất là số binh lính đang bị tập trung ở Sài Gòn để chuẩn bị sang chiến trường Pháp- Thái, Xứ ủy Nam Kỳ quyết định khởi nghĩa vào đêm 22-11-1940.
Nhân dân Nam Bộ vùng lên đấu tranh trong cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ (Tranh vẽ- Ảnh TLBTLSQG).
Hội nghị lần thứ VII, Ban Chấp hành Trung ương Đảng tháng 11-1940 quyết định đình chỉ cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ vì điều kiện chưa chín muồi, nhưng khi đồng chí Phan Đăng Lưu về đến Sài Gòn thì lệnh khởi nghĩa đã đến các địa phương, không hoãn được nữa. Cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ diễn ra theo đúng kế hoạch vào đêm 22 rạng ngày 23-11-1940. Khởi nghĩa nổ ra ở hầu khắp các tỉnh từ miền Đông đến miền Tây Nam Bộ, ở Biên Hòa, Gia Định, Chợ Lớn, Tân An, Bến Tre, Trà Vinh, Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Rạch Giá, đặc biệt quyết liệt ở Hóc Môn (Bà Điểm, Gia Định), Cai Lậy (Mỹ Tho), Vũng Liêm (Vĩnh Long).Cả vùng nông thôn rung chuyển trước sức mạnh tiến công của quần chúng cách mạng. Nhiều đồn bốt, công sở, đường giao thông…của địch bị phá. Tại một số xã, quận, chính quyền địch hoang mang, tan rã, chính quyền cách mạng được thành lập, tịch thu ruộng đất của địa chủ chia cho dân cày nghèo, trừng trị bọn phản cách mạng …Cờ đỏ sao vàng lần đầu tiên xuất hiện trong nhiều cuộc biểu tình và ở những nơi đã thành lập chính quyền cách mạng.
Do kế hoạch khởi nghĩa bị lộ, thực dân Pháp kịp thời đối phó. Chúng lập tức huy động các lực lượng tiến hành một chiến dịch khủng bố trắng cực kỳ tàn khốc. Hàng chục xe chở đầy lính được tung đi săn lùng quân du kích, càn quét các vùng khởi nghĩa. Hai mươi máy bay được huy động đi ném bom các vùng có quần chúng nổi dậy như Năm Thôn, Cai Lậy, Chợ Giữa, Càng Long (Mỹ Tho). Chúng còn dùng dây thép xuyên qua bàn tay hoặc bắp chân người, xâu thành từng chuỗi rồi quẳng xuống biển. Trong thời gian từ ngày 23-11-1940 đến ngày 31-12-1940, ở các tỉnh Gia Định, Mỹ Tho, Cần Thơ, Long Xuyên, thực dân Pháp bắt 5.848 người. Hàng ngàn người bị xử tử, bị đày ra Côn Đảo,đi các trại tập trung Tà Lài, Bà Rá. Lực lượng nghĩa quân ít ỏi còn lại rút về Truông Mít (Thủ Dầu Một), Bình Hòa, Bình Thành trong vùng Đồng Tháp và rừng U Minh để củng cố lực lượng.
Những chiến sĩ tham gia khởi nghĩa Nam Kỳ, tỉnh Gia Định, tháng 11/1940. Trong ảnh từ trái sang phải: Lê Hồng Cờ, Nguyễn Oắng, Bùi Văn Xòm, Trịnh Thị Múng, Lê Văn Chiếu, Phát, Võ Văn Soi, Hoa, Hà Hạnh Phúc (Ảnh TLBTLSQG).
Cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ phất cao ngọn cờ đỏ sao vàng đã làm rung chuyển chính quyền thống trị của thực dân Pháp và bọn phong kiến tay sai, làm tan rã bộ máy cai trị của địch ở một số vùng nông thôn Nam Bộ và nắm lấy quyền làm chủ ở đó. Do thời cơ chưa xuất hiện, khởi nghĩa Nam Kỳ đã thất bại, nhưng đã tỏ rõ lòng căm thù sâu sắc của nhân dân ta đối với bọn thực dân Pháp, tinh thần đấu tranh vô cùng anh dũng của quần chúng cách mạng. Cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ cùng với cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn nổ ra trước đó ít lâu là những tiếng súng báo hiệu cuộc khởi nghĩa toàn quốc đang đến, nhân dân các dân tộc Đông Dương đã kiên quyết đứng lên dùng bạo lực cách mạng để giải phóng dân tộc khỏi ách áp bức của bọn thực dân và bè lũ tay sai.
Tượng đài kỷ niệm Khởi nghĩa Nam Kỳ tại huyện Hóc Môn, thành phố Hồ Chí Minh.
Nối tiếp truyền thống Khởi nghĩa Nam Kỳ, dân tộc ta dưới sự lãnh đạo của Đảng quang vinh đã làm nên cuộc Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám năm 1945; cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân năm 1975 trong Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, hoàn thành công cuộc giải phóng đất nước, giành độc lập, tự do cho Tổ quốc. Ngày nay, trong công cuộc đổi mới xây dựng CNXH, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, Đảng và nhân dân ta đang tiếp tục phấn đấu để xây dựng và giữ gìn một nước Việt Nam dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, thực hiện những lý tưởng và hoài bão của đồng bào, đồng chí đã ngã xuống vì độc lập tự do, vì CNXH.
Năm tháng sẽ qua đi nhưng khí thế hào hùng, tinh thần chiến đấu oanh liệt và ý chí quật cường của đồng bào và chiến sĩ trong khởi nghĩa Nam Kỳ mãi mãi vang vọng trong lòng mỗi chúng ta, mãi mãi sống trong lịch sử đấu tranh cách mạng của dân tộc ta.